Szkodniki w uprawie roślin bobowatych

Wzrost udziału roślin bobowatych w strukturze zasiewów, zmiany klimatu i uproszczenia uprawy to
ryzyko większej presji ze strony agrofagów, szczególnie na plantacjach nasiennych. Jednym z istotnych elementów koniecznych dla uzyskania wysokich plonów jest właściwa, integrowana ochrona przed szkodnikami.

Pierwsze szkodniki w uprawach roślin bobowatych

Uprawy bobowatych są zagrożone już od momentu wysiania nasion i wschodów. Na tym etapie szkody mogą powodować larwy śmietki kiełkówki, szczególnie na glebach bogatszych w próchnicę. Żywią się one głównie materią organiczną i resztkami roślin, ale mogą także podjadać kiełkujące nasiona i młode siewki. Z kolei ograniczona liczba zabiegów uprawowych to sprzyjające warunki dla rozwoju szkodników glebowych, głównie rolnic, pędraków i drutowców, które w ostatnich latach nabierają coraz większego znaczenia. Te wielożerne szkodniki mogą zjadać pęczniejące nasiona, korzenie siewek czy podgryzać młode siewki u nasady. W warunkach wyższej wilgotności powietrza i gleby problemem mogą być ślimaki, zwłaszcza w grochu. Żerują na roślinach przez cały okres wegetacji, ale największe
szkody powodują w fazach kiełkowania i rozwoju pierwszych liści oraz później – w fazach rozwoju i dojrzewania strąków. Wiosną na wschodzących roślinach zaczynają żerować oprzędziki, głównie pręgowany, wielożerny, łubinowy i szary, które przezimowały jako dorosłe chrząszcze w glebie. Te ciepłolubne chrząszcze wygryzają na brzegach liści charakterystyczne ząbki (tzw. żer zatokowy), natomiast larwy oprzędzików, żerując na korzeniach i brodawkach korzeniowych, ograniczają przyswajanie azotu atmosferycznego. Oprzędziki mogą żerować przez cały okres wegetacji roślin, ale największe szkody powodują do fazy 6 liści, szczególnie w okresach ciepłej i suchej pogody. Już w maju mogą pojawiać się pierwsze mszyce (głównie grochowa, burakowa i lucernowo-grochodrzewowa), ale ich szczytowe nasilenie ma miejsce przed kwitnieniem i w jego pełni. Mszyce zasiedlają młodsze fragmenty roślin, głównie liście, kwiatostany i młode strąki i w zależności od warunków pogodowych tworzą od kilku do kilkunastu pokoleń. Skutkiem żerowania mszyc jest zahamowany wzrost roślin i deformacje zasiedlonych fragmentów rośliny. Dodatkowo, uszkodzone tkanki mogą być infekowane przez sprawców chorób.

Nie tylko mszyce

Podobnym do mszyc rodzajem szkodliwości charakteryzują się pojawiające się na uprawach bobowatych skoczki. Znaczenie gospodarcze może mieć także wciornastek grochowiec, który pojawia się w maju i w czerwcu. Dorosłe wciornastki i ich larwy wysysają soki z tkanek, a szkodliwość wciornastków jest tym większa, im młodsze są zaatakowane rośliny – stąd większe zagrożenie w rejonach północnych, gdzie siewy są późniejsze. Powszechnym szkodnikiem jest paciornica grochowianka, która jedynie w większym nasileniu może powodować poważne straty. Stadium szkodliwym są beznogie i bezgłowe larwy paciornicy. Na skutek ich żerowania skróceniu ulegają wierzchołki pędów i szypułki kwiatowe, pąki kwiatowe z czasem zasychają i opadają, a uszkodzone strąki są mniejsze i zdeformowane. Wylot motyli pachówki strąkóweczki zwykle ma miejsce już pod koniec maja i trwa do 8 tygodni. Szkodliwym stadium są żółtawe gąsienice, które wgryzają się do środka strąków, gdzie żerują na zewnętrznej warstwie nasion. Nasiona są nieregularnie wygryzione, w otoczeniu odchodów i przędzy,
przez co znacznie spada ich energia kiełkowania i wartość handlowa. Chrząszcze strąkowców wylatują na pierwsze żerowanie i kopulację po przezimowaniu wewnątrz ziaren w przechowalniach (część populacji zimuje w kryjówkach na zewnątrz). Największe nasilenie chrząszczy obserwuje się w okresie kwitnienia grochu. Samice strąkowców składają jaja najczęściej na powierzchni młodych strąków, a młode larwy wgryzają się do wnętrza strąków i następnie do wnętrza nasion. Wewnątrz wygryzionego nasiona następuje przepoczwarczenie. W przypadku grochu w jednym nasionie rozwija się jedna larwa strąkowca grochowego, natomiast w bobiku – kilka larw strąkowca bobowego. Zagrożeniem dla roślin bobowatych przez cały okres wegetacji mogą być także zmieniki, gąsienice motyli (szczególnie rusałkowatych na plantacjach soi czy zwójek w łubinie) oraz wiele gatunków owadów wielożernych, np. ogrodnicy niszczylistki. Plantacje położone w pobliżu skupisk leśnych mogą być uszkadzane przez zwierzynę, a lokalnie poważnym problemem mogą być nicienie, zwłaszcza na glebach bogatych w materię organiczną.

Szkodniki a zmiany klimatu

Zmiany klimatu i przedłużenie wegetacji powoduje, że szkodniki wcześniej pojawiają się na plantacjach i dłużej na nich żerują, mogąc rozwijać więcej generacji. Wzrasta także znaczenie szkodników ciepłolubnych oraz tych, które wcześniej nie miały wielkiego znaczenia, np. zwójek, rusałkowatych czy miniarek. Właściwe przestrzeganie podstawowych zaleceń agrotechnicznych jest kluczowym elementem integrowanej ochrony roślin przed szkodnikami. Wybór odpowiedniego stanowiska i odmiany pod kątem rejonu uprawy oraz zbilansowane nawożenie zwiększy tolerancję roślin na ewentualne uszkodzenia. W przypadku roślin bobowatych bardzo duże znaczenie ma stosowanie prawidłowego płodozmianu, który powinien uwzględniać rośliny zbożowe, okopowe i pastewne. Należy także stosować izolację przestrzenną od innych roślin bobowatych oraz innych roślin żywicielskich szkodników, a także ograniczać chwasty, które stanowią bazę pokarmową szkodników (np. polifagicznej mszycy burakowej). Jednym z ważnych elementów integrowanej ochrony jest wykorzystanie pożytecznych gatunków drapieżnych. Istotny jest optymalny termin zbioru plonu – zbyt późny stwarza ryzyko powstawania większych strat, szczególnie jakościowych, przez szkodniki żerujące wewnątrz strąków. Decyzję o zastosowaniu ochrony chemicznej należy podejmować indywidualnie dla każdej plantacji na podstawie progów szkodliwości. Program ochrony roślin bobowatych oparty jest głównie na pyretroidach i neonikotynoidach, co ogranicza możliwości rotacyjnego stosowania insektycydów w celu zapobiegania wykształceniu odporności szkodników.

Autor: dr inż. Przemysław Strażyński, IOR-PIB w Poznaniu

Artykuł ukazał się w numerze AP 06/2020.