Ekoschematy – nowe rozwiązania w dopłatach. Jakie wybrać i jak je łączyć?

Ekoschematy to nowe rozwiązanie proponowane w dopłatach, które obowiązuje od tegorocznego sezonu naborów. Jakie ekoschematy wybrać i czym się one od siebie różnią, a także jak możne je ze sobą łączyć przedstawiamy w poniższym artykule.

Dopłaty bezpośrednie 2023: Ekoschematy i nowa Wspólna Polityka Rolna WPR

W nowej perspektywie budżetowej Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) wprowadzono radykalne zmiany dotyczące kierunków i finansowania. Dlatego, chociaż nowa WPR powinna rozpocząć się od 2021 to rozwiązania te, i to u wszystkich członków UE, wchodzą dopiero w 2023 roku. Cele nowej polityki rolnej są bardziej ambitne (ulubione obecnie słowo w Komisji Europejskiej) pod względem wpływu gospodarki na środowisko i klimat.

Dwa filary płatności nowej WPR – jak rozdzielone są fundusze na dopłaty?

Żeby dobrze zrozumieć logikę obecnych rozwiązań proponowanych m. in. w dopłatach 2023, trzeba zrozumieć jak finansowane są programy rolnicze. WPR jest oparta na dwóch filarach płatności. Pierwszy filar – finansowany z funduszu gwarancji rolnych EAGF ma zapewnić opłacalność produkcji i prawidłowe funkcjonowanie rynku. Obejmuje płatności bezpośrednie dla rolników oraz środki mające na celu regulację lub wspieranie rynków rolnych, promowanie produktów rolnych na rynku wewnętrznym Wspólnoty i w krajach trzecich. To właśnie do tych płatności przypisano ekoschematy.

Filar drugi finansowany z funduszu restrukturyzacji rolnictwa obejmuje działania np. interwencje rolnośrodowiskowe, rolnictwo ekologiczne, inwestycje, działania skierowane do młodych rolników, zalesianie itp. W filarze tym mamy zobowiązania wieloletnie, najczęściej 5-letnie. Sposoby ich realizacji są przedstawione w Krajowym Planie Strategicznym. Budżet obydwu działań jest znaczny – na filar pierwszy przeznaczono 17,325 mld euro, na filar drugi 7,8 mld euro (4,7 mld euro + współfinansowany środkami krajowymi 3,1 mld euro). Daje to w ciągu pięciu lat 2023-2027 kwotę  25,25 euro, czyli blisko 118 mld PLN. Jeśli rozdzielimy całą kwotę, to otrzymamy ponad 90 tys. PLN na gospodarstwo rolne.

Przeczytaj również: Obornik i pomiot kurzy to najcenniejsze nawozy?

Czym są i jakie są główne właściwości ekoschematów?

Ekoschematy są to specjalne formy płatności dla rolników za praktyki sprzyjające ochronie środowiska i klimatu.

Płatność bazowa e dopłatach bezpośrednich została zmniejszona do 118 euro do hektara. Gospodarstwa do 300 ha otrzymają także specjalną płatność redystrybucyjną 40 euro do pierwszych 30 ha w gospodarstwie – proporcjonalnie stawki będą więc bardziej znaczne dla mniejszych gospodarstw. Młodzi rolnicy przez pierwsze pięć lat prowadzenia gospodarstwa będą otrzymywać do każdego hektara 66 euro. Rolnicy otrzymają także specjalne płatności rynkowe np. do buraków cukrowych, truskawek, chmielu, tytoniu itp.

Dopłaty te otrzymać można w pełnej wysokości tylko, gdy spełnione zostaną wymogi warunkowości (połączenie dawnej zasady wzajemnej zgodności i zazielenienia).

Czy ekoschematy są obowiązkowe?

Według nowych założeń, od 2023 roku rolnicy otrzymali możliwość dodatkowych dopłat właśnie z tytułu ekoschematów. Chociaż ekoschematy dla rolników są absolutnie dobrowolne, to państwa członkowskie Unii, w tym Polska zobowiązały się do wydatkowania co najmniej 25% płatności z filara pierwszego na ekoschematy.

Powinno więc nam wszystkim zależeć, żeby pieniądze te nie przepadły – mając oczywiście możliwość spełnienia wymogów – należy sięgać po ekoschematy.

Czy można łączyć ekoschematy?

Ekoschematy są zobowiązaniami rocznymi, dobrowolnymi – rolnik może zdecydować w kolejnych latach o zmianie ekoschematów, może także z nich zrezygnować.

Na tej samej powierzchni może być realizowane więcej ekoschematów, oczywiście jeżeli rozporządzenie tego nie zabrania – najlepiej zapoznać się z tabelą łączenia. Co więcej, ekoschematy można łączyć także z niektórymi działaniami starego PROW, oraz z nowymi interwencjami rolnośrodowiskowymi czy ekologicznymi – tutaj także należy sprawdzić co z czym można na tym samym gruncie połączyć.

Jakie są ogólne zasady łączenia ekoschematów?

Na przykład, co oczywiste, nie można połączyć ekstensywnego użytkowania Trwałych Użytków Zielonych (TUZ) z przyoraniem obornika – bo to jest to możliwe tylko na gruncie ornym,  ale już można połączyć rozlewanie gnojowicy inaczej niż rozbryzgowo. Niektóre ekoschematy zawierają te same działania – Integrowana Produkcja Roślin zakłada wykonanie analiz i plan nawożenia, dlatego nie łączy się z ekoschematem nawozowym – byłoby to płacenie podwójne. Na tym samym gruncie nie łączy się rozlewania gnojowicy z przyoraniem obornika, to byłoby dublowanie działań nawozowych.

Jakie ekoschematy mamy do dyspozycji?

Dobrze przemyślane ekoschematy działają korzystnie na glebę i trwałość gospodarowania. Chociaż celem głównym jest ochrona środowiska i klimatu, to przecież np. analiza gleb i opracowany plan nawożenia, przyoranie słomy czy obornika, międzyplony działają na korzyść rolnika – ograniczają straty tak drogich obecnie składników nawozowych, do tego ograniczają erozję. Dobrostan zwierząt poprawia zdrowotność stad. Retencjonowanie wody ogranicza narażenie na suszę.

Na dłuższą metę praktyki nakazane w ekoschematach odwdzięczą się w gospodarowaniu.

Wykaz ekoschematów wraz z płatnościami (zaokrąglone)

1. Obszary z roślinami miododajnymi – 269 euro/ha
2. Rolnictwo węglowe i zarządzanie składnikami odżywczymi:
   – Ekstensywne użytkowanie TUZ z obsadą zwierząt – 500 zł/ha;
   – Międzyplony ozime /wsiewki śródplonowe – 500 zł/ha;
   – Opracowanie i przestrzeganie planu nawożenia – wariant podstawowy/wariant z wapnowaniem  – 100/300 zł/ha;
   – Zróżnicowana struktura upraw – 300 zł/ha;
   – Wymieszanie obornika na gruntach ornych w ciągu 12 godzin od aplikacji – 200 zł/ha;
   – Stosowanie płynnych nawozów naturalnych innymi metodami niż rozbryzgowo – 300 zł/ha;
   – Uproszczone systemy uprawy – 400 zł/ha;
   – Wymieszanie słomy z glebą – 200 zł/ha.
3. Retencjonowanie wody na trwałych użytkach zielonych – 63 euro/ha
4. Dobrostan zwierząt – płatności zróżnicowane
5. Prowadzenie produkcji roślinnej w systemie Integrowanej Produkcji Roślin – 292 euro/ha (plus tyle samo za odpowiedni hektar łąki/pastwiska).
6. Biologiczna ochrona upraw 90 euro/ha

Jest więc ich 14, przeznaczonych zarówno na grunty orne jak i na trwałe użytki zielone. Przed podjęciem decyzji należy dokładnie zapoznać się z wymogami ich wdrażania, ponieważ zadeklarowanie i nie zrealizowanie, czy np. błędy w realizacji skutkują potrąceniami.

Omówmy wymogi kolejno, najpierw interwencje płatne w euro. Aby dowiedzieć się ile będzie wypłacone w złotówkach, trzeba poczekać na oficjalny kurs Europejskiego Banku Centralnego w dniu 30 września 2023 roku (przyjęcie kursu na poziomie 4,75 zł/euro nie będzie jednak dużym błędem, w tym roku kurs był bardzo dobry 4,848 zł/euro).

Ekoschemat: obszary z roślinami miododajnymi

Stawka płatności: około 1 250 zł/ha

Interwencja Obszary z roślinami miododajnymi wymaga zastosowania mieszanki co najmniej dwóch gatunków miododajnych. Należy utrzymać je do 31 sierpnia. Po tym czasie możemy zbierać, spasać itp. W ramach interwencji nie wolno prowadzić produkcji rolniczej tj. nawozić, stosować środków ochrony roślin (to naruszenie jest szczególnie surowo traktowane), kosić, spasać itp.

Istnieją reguły sporządzenia mieszanek: gatunki są podane w dwóch wykazach – wykaz nr 1 to rośliny typowo miododajne np. bodziszki, chabry, ogórecznik, ostropest itp. razem 38 pozycji; wykaz nr 2, to miododajne mające znaczenie rolnicze np. gryka, słonecznik, facelia itp. 

Gatunki z wykazu pierwszego możemy uprawiać w mieszance z trawami lub innymi pastewnymi, pod warunkiem, że trawy nie będą w mieszance dominowały.

Jeśli zdecydujemy się na użycie gatunków z wykazu drugiego, to musimy go użyć wraz z co najmniej jednym gatunkiem z typowo miododajnym, z wykazu pierwszego – przy czym ten typowo rolniczy nie może w mieszance dominować.

Ekoschemat: retencjonowanie wody na trwałych użytkach zielonych

Stawka płatności około 300 zł/ha

Retencjonowanie wody na trwałych użytkach zielonych to ekoschemat, który wymaga od rolnika:

1. wybranych wariantów pakietów przyrodniczych związanych z zachowaniem cennych siedlisk przyrodniczych  i siedlisk zagrożonych gatunków ptaków w ramach Działania rolno-środowiskowo-klimatycznego PROW 2014-2020: Pakietu 4. lub Pakietu 5., lub

2. ekoschematu Ekstensywne użytkowanie TUZ z obsadą zwierząt lub interwencji (filar drugi) Ekstensywne użytkowanie łąk i pastwisk na obszarach Natura 2000, lub

3. interwencji Rolnictwo ekologiczne i działania Rolnictwo ekologiczne PROW 2014-2020.

Rolnik posiadający w gospodarstwie jeden z trzech typów łąk, które mogą ulec zalaniu zaznacza to we wniosku obszarowym.

Warunkiem uzyskania płatności w danym roku jest wystąpienie na trwałych użytkach zielonych zalania lub podtopienia, zdefiniowanego jako:

•  stan wysycenia profilu glebowego wodą na poziomie przynajmniej 80%,
• w okresie między 1 maja a 30 września,
• przez okres co najmniej 12 następujących po sobie dni.

Jeśli zostaną spełnione warunki zalania (co monitorują satelity Sentinel 2).

Jeśli grunty nie będą zalane ani podtopione, rolnik po prostu nie otrzyma płatności.

Ekoschemat: prowadzenie produkcji roślinnej w systemie Integrowanej Produkcji Roślin IPR

Stawka płatności około 1400 zł/ha

Jeśli rolnik posiada w gospodarstwie TUZ, to do powierzchni trwałych użytków zielonych, odpowiadającej równowartości powierzchni upraw z certyfikatem Integrowanej Produkcji Roślin otrzymuje taką samą płatność, z wyłączeniem TUZ cennych przyrodniczo wyznaczonych w ramach GAEC 9.

Ideą Integrowanej Produkcji Roślin jest stosowanie różnych metod mających na celu zapewnienie zdrowotności roślin i wysokiej jakość produktów poprzez np. zwalczanie biologiczne, plan nawozowy, wyeliminowanie  niektórych, długo zalegających pestycydów, płodozmian itp.

Opis zobowiązań w ramach ekoschematu prowadzenie produkcji roślinnej w systemie Integrowanej Produkcji Roślin IPR:

• objęcie w danym roku nadzorem podmiotu certyfikującego, krajowego systemu jakości – Integrowana Produkcja Roślin, poświadczającego uprawę roślin zgodnie z metodykami integrowanej produkcji roślin;
• zachowanie w danym roku kalendarzowym, wszystkich posiadanych w gospodarstwie trwałych użytków zielonych.

Obecnie mamy w Polsce osiem jednostek certyfikujących system IPR. Rolnik przystępując do systemu zobowiązuje się do przestrzegania zasad, które są opisane w szczegółowych metodykach IPR dla wybranych upraw. Prowadzi także szczegółowy notatnik zabiegów agrotechnicznych.

Ekoschemat: biologiczna ochrona upraw

Stawka płatności około 430 zł/ha

Celem ekoschematu biologiczna ochrona upraw jest nauczenie rolników posługiwania się mikrobiologicznymi środkami ochrony roślin. Wystarczy jeden zabieg preparatem mikrobiologicznym (mamy ich zarejestrowanych 44). Rolnik może też na danej powierzchni zastosować inny pestycyd, jeśli preparat mikrobiologiczny nie zadziałał dobrze, lub gdy na dany organizm nie zarejestrowano mikrobiologicznego preparatu np. nie ma mikrobiologicznych herbicydów.

Opis zobowiązań w ramach ekoschematu biologiczna ochrona upraw:

• rolnik posiada dowód zakupu mikrobiologicznego środka ochrony roślin (nazwa środka, dane nabywcy);
• zabieg jest zanotowany w ewidencji stosowania środków ochrony roślin;
• dowód zakupu rolnik składa do kierownika biura powiatowego Agencji w terminie do dnia 31 sierpnia roku.

Ekoschemat: dobrostan zwierząt

Celem ekoschematu – Dobrostan zwierząt (Interwencja „Dobrostan zwierząt”) jest zachęcenie rolników do promowania podwyższonych (ponad obowiązujące standardy) warunków dobrostanu zwierząt.

Rolnikom udzielane będzie wsparcie za realizację zobowiązań w zakresie dobrostanu zwierząt, które wykraczają ponad odpowiednie obowiązkowe normy wynikające z powszechnie obowiązującego prawa oraz powszechnie stosowane praktyki.

Zasady dobrostanu zwierząt dotyczą obecnie większej liczby gatunków i grup zwierząt: loch i tuczników, krów mamek i opasów, (w pomieszczeniach i w systemie otwartym), krów mlecznych, owiec, kur niosek, brojlerów, indyków na tucz, koni (w pomieszczenia i systemach otwartych), kóz.

W przypadku świń i bydła stosowany jest system punktowy, gdzie jeden punkt to 22,47 eur/sztuki (około 100 zł). Pozostałe gatunki mają przypisaną płatność euro do sztuki.

Płatność jest przyznawana przede wszystkim za zwiększenie powierzchni bytowej (powierzchnia budynków bez legowisk) zwierząt ponad poziom minimalny – o 20%  lub  50%, dodatkowo do utrzymania na ściółce, późniejszego odsadzania cieląt czy prosiąt, dostęp do wybiegu, wypas itp.

Ekoschemat: rolnictwo węglowe i zarzadzanie składnikami odżywczymi

W ramach ekoschematu rolnictwo węglowe i zarzadzanie składnikami odżywczymi do dyspozycji jest osiem interwencji przeznaczonych do gruntów ornych, trwałych użytków zielonych i upraw trwałych.  Dla rolnictwa węglowego zastosowano system punktowy, każda interwencja ma przypisane punkty.

Wartość jednego punktu to płatność około 100 zł.

Praktyki w ramach ekoschematu rolnictwo węglowe

Praktyki w ramach ekoschematu rolnictwo węglowe	Przypisana liczba punktów
Ekstensywne użytkowanie Trwałych Użytków Zielonych	5
Międzyplony ozime/wsiewki śródplonowe	5
Opracowanie i przestrzeganie planu nawożenia – wariant podstawowy	1
Opracowanie i przestrzeganie planu nawożenia – wariant z wapnowaniem	3
Zróżnicowana struktura upraw	3
Wymieszanie obornika na gruntach ornych w ciągu 12 godzin od aplikacji	2
Stosowanie płynnych nawozów naturalnych innymi metodami niż rozbryzgowo	3
Uproszczone systemy uprawy	4
Wymieszanie słomy z glebą	2

Jak naliczane są punkty w ramach ekoschematu rolnictwo węglowe?

Podstawę do wyliczenia płatności za ekoschemat rolnictwo węglowe stanowi suma punktów uzyskana w ramach ekoschematu, uwzględniająca liczbę realizowanych praktyk, ich punktową wartość oraz powierzchnię, na której będą realizowane.

Ponieważ istnieje możliwość łączenia praktyk na tym samym gruncie, sumujemy punktacje za wszystkie praktyki.

Warunek dostępu stanowi realizacja praktyk pozwalających na uzyskanie 25% maksymalnej liczby punktów możliwych do uzyskania z jednej praktyki.

Ponieważ najwyżej wycenione praktyki mają po 5 punktów, należy wykonać obliczenie:

powierzchnia upraw 25% x powierzchnia UR x 5pkt 

• Na przykład: gospodarstwo 100 ha UR

Warunek dostępu stanowi realizacja praktyk pozwalających na uzyskanie:

25% * 100 ha (powierzchnia gospodarstwa) *  5 pkt (najwyżej punktowana praktyka) = 125 pkt.

Możemy je uzyskać z jednej praktyki np. zróżnicowana struktura upraw 2 pkt x 100 = 200 (ale uwaga: praktyka ta dotyczy tylko gruntów ornych). Lub z dwóch, trzech praktyk np. wariant podstawowy nawożenia 1 pkt x 100 = 100 pkt, do tego 5 ha międzyplonu 25 pkt = 125 pkt.

Proszę pamiętać, że jest to minimalna ilość punktów – możemy skorzystać z większej ilości praktyk rolnictwa węglowego.

Wymogi poszczególnych praktyk w ramach ekoschematu rolnictwo węglowe

Ekstensywne użytkowanie TUZ

Płatność otrzymają rolnicy, w gospodarstwie których obsada zwierząt trawożernych w gospodarstwie (bydło owce, kozy, gęsi) wynosi: co najmniej 0,3 DJP/ha TUZ i maksymalnie 2 DJP/ha na całą powierzchnie TUZ zgłoszoną w gospodarstwie w okresie wegetacyjnym roślin (wyliczenie na podstawie tabeli, za okres od 1 kwietnia do 30 września).

Międzyplony ozime i wsiewki śródplonowe

Wsiewki w rosnącą uprawę główną składają się z roślin bobowatych drobnonasiennych i ich mieszanek z innymi pastewnymi np. trawami. Międzyplony ozime muszą być zasiane do 1 października i utrzymane do 15 lutego (dopuszcza się mulczowanie po 15 listopada). Międzyplonów rosnących nie nawozimy ani nie stosujemy oprysków.

Opracowanie i przestrzeganie planu nawożenia

Rolnicy muszą mieć pobrane i wykonane analizy  prób glebowych. Można to wykonać w laboratoriach Okręgowych Stacji Chemiczno-Rolniczych (OSChR – tam próby będą najtańsze – analiza  pH, P, K, Mg kosztuje 13,12 zł) lub innych laboratoriach chemiczno-glebowych (np. ODR, instytutów, uczelni rolniczych, prywatnych laboratoriach glebowych).

Należy pamiętać, że próby należy pobierać zgodnie z metodyką OSChR – czyli jedna próba z powierzchni do 4 ha, próby są ważne przez 4 lata, bezwzględnie musi być podana powierzchnia i numer ewidencyjny działki rolnej.

Następnie z pomocą np. bezpłatnego narzędzia InterNaw (do pobrania ze strony Krajowej Stacji Chemiczno-Rolniczej https://schr.gov.pl ) lub innego programu opracowuje się plan nawożenia.

Nawożenie odbywa się na podstawie opracowanego planu. Rolnik prowadzi ewidencję stosowania nawozów na wszystkich Gruntach Ornych i Trwałych Użytkach Zielonych (płatność nie jest przeznaczona dla upraw trwałych). Nie wolno przekraczać zalecanych dawek nawożenia, rolnik może natomiast stosować dawki mniejsze, jeżeli tak uzna.

Jeśli analiza wykaże odczyn pH <5,5 to można ubiegać się o płatność do wariantu z wapnowaniem (raz na 4 lata), ale uwaga: jeśli rolnik korzystał w ciągu ostatnich 4 lat z dofinansowania w programie wapnowania regeneracyjnego, to może się ubiegać tylko o wariant podstawowy dopłat. Rolnik będzie musiał przedstawić fakturę na zakup wapna nawozowego i w ewidencji rozpisać jego zużycie na pola w danym roku.

Zróżnicowana struktura upraw

Musi być wyliczona dla wszystkich gruntów ornych GO i zakłada:

• uprawę co najmniej 3 różnych upraw na gruntach ornych w gospodarstwie, przy czym:
  • główna uprawa nie przekracza 65%, trzecia i kolejne ponad 10% (jeśli rolnik ma trzy uprawy to trzecia ma stanowić co najmniej 10%, jeśli np. 6 upraw to suma 3,4,5 i 6 razem ponad 10%)
  • co najmniej 20% w strukturze zasiewów stanowią uprawy gatunków roślin mających pozytywny wpływ na bilans glebowej materii organicznej (m.in. bobowate, trawy, niektóre zioła i warzywa) oraz
  • udział zbóż nie przekracza 65% (chodzi o pięć zbóż podstawowych i mieszanki zbożowe, bez kukurydzy),
  • udział upraw mających ujemny wpływ na bilans materii organicznej (m.in.: okopowe) nie przekracza 30%.

Wymieszanie obornika na gruntach ornych w ciągu 12 godzin od aplikacji

Obornik powinien być wymieszany nie później niż 12 godzin po zastosowaniu. Praktykę potwierdzi zdjęcie geotagowane tzn. z oznaczeniem dokładnego miejsca i czasu wykonania zdjęcia z pomocą systemu GPS na aplikacji udostępnionej bezpłatnie przez ARiMR – już jest w sklepie Google play pod nazwą „mobilna arimr”. Zabieg powinien być zgłoszony za pomocą formularza ARiMR oraz zapisany w ewidencji zabiegów.

W tym roku zamiast zdjęcia, rolnicy będą mogli złożyć oświadczenie potwierdzające wykonanie praktyki.

Stosowanie płynnych nawozów naturalnych innymi metodami niż rozbryzgowo

Zamiast płytki rozbryzgowej należy użyć węży wleczonych, węży ze stopkami lub wtryskiwaczy doglebowych -inżektorów. Praktykę potwierdza się tak jak w przypadku przyorania obornika.

Uproszczone systemy uprawy

Można tutaj użyć siewu w mulcz lub siewu pasowego (strip-till). Niedozwolona jest uprawa zerowa, oparta na herbicydzie totalnym.

W interwencji tej trzeba zastosować w systemie uprawek przedsiewnych i pożniwnych bezorkowy/bezpłużny system uprawy – bez odwracania skiby. Druga zasada to pozostawienie całości resztek pożniwnych i wymieszanie ich z glebą (nie przyoranie, pług zastępowany jest innymi narzędziami uprawowymi, np. brony talerzowe, kultywator ścierniskowy, brony, spulchniacz obrotowy, glebogryzarka, grubery, agregaty złożone z wymienionych).

Wymieszanie słomy z glebą

Słomę w całości należy wymieszać lub przyorać z glebą. Ważna informacja to to, że za słomę uznajemy suchą pozostałość po zbiorze nasion, czyli słomę zbożowych, gryki, strączkowych, oleistych i innych upraw na nasiona np. ostropestu. Można zebrać słomę z części gruntów (nie ma wtedy płatności) a na części zadeklarować ten ekoschemat – na tych gruntach całą słomę należy wymieszać z glebą lub przyorać. Nie jest wskazany dokładny termin zabiegu – musi być jednak wykonany do końca roku kalendarzowego. Prowadzona musi być ewidencja terminu zabiegu.

Jak łączyć ekoschematy?

Bardzo istotną wiadomością jest, że ekoschematy można łączyć na tym samym polu np. zróżnicowana struktura upraw, przyoranie słomy, opracowanie planu nawożenia.

Łączenie praktyk musi być zgodne z tabelą, niektóre praktyki wykluczają się np. przyoranie obornika i ekstensywne użytkowanie TUZ – dotyczą innych praktyk lub np. plan nawożenia nie łączy się z Integrowaną Produkcją Roślin – w IPR zasadą jest opracowanie planu nawożenia.

Ekoschematy można łączyć (także zgodnie z dopuszczeniem w rozporządzeniu) np. z programami rolno-środowiskowo-klimatycznymi, rolnictwem ekologicznym, systemami rolno-leśnymi itp.

Należy jednak poczekać na ostateczny kształt rozporządzeń i po zapoznaniu się z możliwościami łączenia zaplanować optymalną dla gospodarstwa kombinację ekoschematów.

Tabela łączenia ekoschematów

Marek Krysztoforski, Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie Oddział w Radomiu