Międzyplony na paszę. Jak uzupełnić bazę paszową w gospodarstwie?

Wprowadzenie do płodozmianu roślin międzyplonowych pozwala na zmniejszenie niekorzystnych dla gleby skutków uproszczeń oraz monokultury zbożowej. Poplony mogą również stanowić dodatkowe źródło pasz w gospodarstwie a przyorywane resztki roślinne będą wzbogacały glebę w materię organiczną. Jak prawidłowo dobierać międzyplony na paszę?

Międzyplony promowane w ekoschematach. Jak można wykorzystać poplony na paszę?

Zachętą dla rolnika jest ujęcie uprawy międzyplonów w Planie Strategicznym dla Wspólnej Polityki Rolnej na lata 2023-2027. Ekoschemat – Międzyplony ozime/Wsiewki śródpolne został ujęty w ramach interwencji dotyczącej systemu na rzecz klimatu, środowiska i dobrostanu zwierząt. Celem ekoschematu jest poprawa stanu gleby oraz jej długofalowa ochrona.

Zasadniczym zadaniem uprawy międzyplonów jest pokrycie gleby roślinnością w okresach newralgicznych i narażonych na erozję wietrzną oraz wodną. Skład mieszanki deklarowany jest w momencie składania wniosku o dopłaty bezpośrednie. Można samemu stworzyć dowolną mieszankę do wysiewu międzyplonu wykorzystując nasiona roślin, które posiadamy aktualnie w gospodarstwie.

Mogą to być mieszanki zbóż jarych bądź ozimych z roślinami bobowatymi, co stanowi stosunkowo tani materiał siewny. W zależności od dostępności gotowych mieszanek lub poszczególnych gatunków roślin na rynku nasion można zmienić skład mieszanki składając zmianę do wniosku czy to za pośrednictwem aplikacji eWniosekPlus lub zgłaszając zmianę w wersji papierowej w biurze powiatowym ARiMR. Zmiany w deklarowanych obszarach proekologicznych są możliwe pod warunkiem, że nie zmienia się ich odsetek w porównaniu do powierzchni gruntów ornych, jaki był ustalony przy składaniu wniosku o dopłaty bezpośrednie.

Można również w terminie do 1 października wysiewać międzyplony ozime w formie mieszanek utworzonych z co najmniej 2 gatunków roślin według własnego doboru oraz potrzeb gospodarstwa i utrzymywać je co najmniej do 15 lutego następnego roku.

Podczas planowania międzyplonów uważaj na substancje czynne herbicydów

Koszty przy uprawie międzyplonów ograniczają się do zakupu gotowych mieszanek lub wykorzystania własnych nasion pochodzących z gospodarstwa oraz do wykonania uprawek pożniwnych związanych z przygotowaniem stanowiska przed zasiewem.

Gorczyca i rzodkiew oleista wrażliwe na sulfonylomoczniki

Rośliny uprawiane jako międzyplony rozwijają się w gorszych warunkach niż w plonie głównym. Często nasiona mieszanek wysiewane są po szybkim przygotowaniu pola w okresie niedoborów wody w glebie. W przypadku, gdy wiosną w zbożach lub kukurydzy zastosowano sulfonylomoczniki i decydujemy się na wysiew międzyplonów opartych na gatunkach dwuliściennych mogą wystąpić ich ograniczone wschody lub wolniejszy wzrost roślin. Wrażliwość na sulfonylomoczniki dotyczy przede wszystkim roślin krzyżowych, takich jak gorczyca, rzodkiew oleista lub Ramtill.

Nieco mniej wrażliwe na pozostałości sulfonylomoczników w glebie okazują się: koniczyna biała, koniczyna czerwona i koniczyna perska. Facelia jest mało wrażliwa na pozostałości w glebie herbicydów zawierających sulfonylomocznik.

Wrażliwość roślin w międzyplonach na tą substancję może być bardziej widoczna po okresach długotrwałej suszy, ponieważ w takich warunkach pogodowych możliwa jest jej niedostateczna degradacja. Dotyczy to gleb lekkich i ubogich w próchnicę. W takich warunkach przed zasiewem mieszanek w międzyplonach zalecana jest głęboka uprawa roli.

Gotowa mieszanka lub własna kompozycja. Jakie gatunki roślin najlepiej nadają się do wykorzystania jako międzyplon na paszę?

Należy pamiętać o tym, że nie wszystkie gatunki roślin poplonowych stosowane w dostępnych na rynku mieszankach do siewu w międzyplonach są przydatne do wykorzystania na paszę dla zwierząt.

Normy oraz terminy wysiewu poszczególnych gatunków wykorzystywanych w międzyplonach na paszę

Do stworzenia własnej mieszanki międzyplonowej na paszę można wykorzystać normy wysiewu poszczególnych komponentów w czystym siewie z tabeli 1.

Tworząc własną kompozycję w pierwszej kolejności należy ustalić udział procentowy poszczególnych gatunków w mieszance a następnie pomnożyć te wartości przez normy wysiewu nasion poszczególnych gatunków na 1 ha i podzielić daną wartość przez 100. Uzyskane ilości kilogramów nasion poszczególnych komponentów należy następnie pomnożyć przez ilość hektarów powierzchni, na której zamierza się wysiać taką mieszankę. Uzyskane wyniki dadzą nam odpowiedź ile należy przygotować z własnych zasobów lub zakupić w punktach handlowych nasion poszczególnych gatunków aby przygotować taką mieszankę. Przykład zapotrzebowania nasion na powierzchnię 5 ha przedstawiono w tabeli 2.

Obliczone ilości zapotrzebowania na nasiona poszczególnych gatunków będą prawidłowe pod warunkiem spełniania przez nie wymagań jakie są przyjęte dla norm kiełkowania nasion. Dotyczy to w szczególności materiału siewnego z własnego gospodarstwa i wykorzystywanego do wysiewu w międzyplonach.

Wybierz gatunki i odpowiednią mieszankę poplonową przydatną na paszę

W warunkach gospodarstw prowadzących hodowlę bydła mlecznego i opasowego, gdy letnie susze ograniczają ilość i jakość odrostów łąkowych oraz plony kukurydzy przeznaczanej na kiszonkę, rośliny wprowadzane do uprawy w międzyplonach mogą dostarczać dodatkową i wartościową paszę.

Odpowiednie zaplanowanie upraw w gospodarstwie pozwala zapewnić zielonkę dla zwierząt od wczesnej wiosny aż do późnej jesieni, co może być szczególnie przydatne w przypadku gospodarstw o dużej obsadzie zwierząt, umożliwiając utrzymanie wydajności przy jednoczesnym obniżeniu kosztów produkcji.

Jeżeli masę roślinną z uprawy międzyplonu zamierzamy wykorzystywać paszowo trzeba zbierać ją przed pierwszymi przymrozkami z wyjątkiem mieszanki żyta oraz wyki ozimej. Do wysiewu międzyplonów należy wybierać gatunki roślin o krótszym okresie wegetacji i które można zebrać w fazie wegetatywnej na zielonkę. Średnia długość okresu wegetacji roślin międzyplonowych wynosi 65–90 dni.

Główną zaletą rzodkwi, facelii i gorczycy białej, jako roślin poplonowych jest krótki okres wegetacji (w przedziale 45-60 dni), dzięki czemu w krótkim czasie wytwarzają dużą ilość zielonej masy.

Skład i wartość pokarmowa wybranych gatunków roślin poplonowych

Rośliny z międzyplonów uprawiane w mieszankach nie zastąpią w pełni kiszonek z kukurydzy i sianokiszonek, ponieważ ich wartość pokarmowa i smakowitość bywa zróżnicowana (tabela 3).

Faza rozwojowa decyduje o wartości pokarmowej i terminie zbioru międzyplonu na paszę

Ze względów organizacyjnych najlepsze efekty daje wysiew międzyplonów z przeznaczeniem na paszę po zbiorze rzepaku ozimego i jęczmienia ozimego. Po takich przedplonach, jeżeli potrzebujemy paszę dla zwierząt, najbardziej przydatne są rośliny bobowate w mieszance ze zbożami jarymi. Po terminowym zbiorze żyta ozimego oraz pszenżyta zalecany jest także wysiew gorczycy białej lub rzodkwi oleistej.

Gorczyca w międzyplonie na paszę – kiedy zbierać?

Jeżeli decydujemy się na zbiór i spasanie gorczycy białej należy ją kosić wyłącznie przed fazą kwitnienia. Później jej wartość pokarmowa spada i zawiera większe ilości substancji antyżywieniowych. Gorczycę traktujemy w dawce pokarmowej tylko jako paszę awaryjną i głównie nadającą się do żywienia bydła opasowego.

Gorczyca w mieszance z facelią na paszę

Na glebach ubogich i suchych najlepiej sprawdza się wysiew do 15 sierpnia mieszanek z facelią błękitną (roślina miododajna), którą można także warunkowo wykorzystać na paszę.

Mieszanki z facelią należy zbierać przed osiągnięciem przez facelię fazy zawiązania pąków. W późniejszych fazach rozwoju łodygi facelii zawierają więcej włókna, a okrywające roślinę włoski twardnieją i są ostre. Zielonka staje się mało smaczna i jest gorzej pobierana przez krowy.

Kiedy zbierać zboża i trawy na zielonkę?

W mieszankach faza rozwojowa dominującego w udziale gatunku zawsze decyduje o optymalnym terminie koszenia mieszanki. Trawy i zboża na zielonkę do bezpośredniego skarmiania kosimy w fazie początku kłoszenia.

Termin zbioru koniczyny i lucerny na zielonkę

Gatunki bobowate takie jak: koniczyna czerwona, koniczyna aleksandryjska, koniczyna perska, koniczyna inkarnatka kosimy w fazie początku kwitnienia (do 25 % kwitnących roślin w runi). Lucerna i mieszanki lucerny z trawami (do 25 % udziału traw w mieszance) kosimy w fazie od początku pąkowania do początku kwitnienia lucerny.

Termin zbioru gorczycy i słonecznika na kiszonkę

W przypadku rzepiku, gorczycy i słonecznika zaleca się je zbierać przed rozpoczęciem kwitnienia (drastycznie spada smakowitość i wartość pokarmowa w okresie kwitnienia, co prowadzi do pogorszenia pobierania takiej paszy przez zwierzęta).

Groch, bobik, wyka na zielonkę – termin zbioru

Zbiór bobiku, grochu, wyki siewnej, esparcety i seradeli zaleca się przeprowadzić w fazie początku kwitnienia tych roślin. Mieszanki trawiasto-bobowate korzystnie oddziałują na strukturę gleby oraz plonowanie roślin następczych.

Często nadają się jako poplon jary oraz ozimy, co oznacza, że można je wysiewać zarówno po uprawach zbożowych, jak i kukurydzy zbieranej na kiszonkę. W sprzyjających warunkach wilgotnościowych zbiór takich mieszanek jesienią jest możliwy nawet dwa razy.

Trawy i rośliny bobowate w mieszankach do międzyplonów

Do często uprawianych międzyplonów ozimych należą mieszanki wyki ozimej z inkarnatką i życicą wielokwiatową, żyta z wyką ozimą, pszenżyta z wyką ozimą czy inkarnatki z żytem i wyką.

Ze względu na stosunkowo wysoką wartość energetyczną i zawartość białka jako rośliny poplonowe do wykorzystania na paszę szczególnie godne polecenia są: życica trwała, życica wielokwiatowa, życica westerwoldzka a z roślin bobowatych koniczyna perska i koniczyna inkarnatka.

Mieszanki tych gatunków mogą bardzo dobrze uzupełniać dawkę pokarmowa w okresie jesieni. Gatunki te są szczególnie preferowane, ponieważ nadają się do wypasu, skarmiania jako zielonka i do zakiszania. Życice i koniczyny posiadają bardzo dobrą zdolność pobierania składników mineralnych i jednocześnie zapewniają skuteczną ochronę gleby.

W zależności od planowanej rośliny uprawianej w plonie głównym mamy do dyspozycji w ofercie kilku firm nasiennych specjalnie przygotowane i skomponowane już mieszanki międzyplonowe (tabela 4). Kilka przykładów takich kompozycji z krótką charakterystyką zamieszczono poniżej.

Przykładowe mieszanki międzyplonowe dostępne na rynku przeznaczone na paszę dla zwierząt

Szybko rosnąca trawiasto-bobowata wysokowydajna mieszanka międzyplonowa na paszę

Przeznaczona jest do intensywnego użytkowania kośnego. Skład mieszanki zapewnia dobre zbilansowanie białka w stosunku do energii uzyskiwanej w paszy przeznaczonej dla bydła. Zalecane terminy wysiewu od marca do kwietnia oraz od połowy lipca do końca sierpnia. Atutem mieszanki jest udział koniczyny perskiej odmiany Resal, która jest odporna na antraknozę (zgorzel łodyg). W skład mieszanki wchodzi: 80% życicy westerwoldzkiej (trzy odmiany) + 20% koniczyny perskiej.

Szybko rosnąca mieszanka trawiasta wyłącznie na bazie życicy westerwoldzkiej

Mieszanka składa się z życicy westerwoldzkiej (dwóch odmian diploidalnych i jednej odmiany tetraploidalnej). Odmiany diploidalne życicy cechują się wysoką zawartością suchej masy i dobrą strukturą paszy oraz wysoką zawartością cukrów, a odmiany tetraploidalne wyróżnia wysoka strawność i smakowitość dla przeżuwaczy. Dojrzałość do produkcji kiszonki mieszanka osiąga po upływie około 8 tygodni od siewu. Użytkowanie kośne w fazie kłoszenia życicy pozwala na uzyskanie najwyższej jakości i strawności paszy oraz szybkiego ponownego odrostu runi. Zalecane terminy wysiewu: od marca do kwietnia oraz od 10 lipca do 15 sierpnia.

Mieszanka poplonowa zawierająca w swoim składzie nasiona wyki ozimej (kosmatej)

Gatunki roślin oraz udział komponentów zostały dobrane w taki sposób, aby uzyskać wysoką wartość pokarmową oraz smakowitość mieszanki. Wyka ozima dostarcza białka oraz poprawia jakość gleby. Życica wielkokwiatowa odpowiada, za zwiększony udział energii w plonie a koniczyna inkarnatka zwiększa udział białka oraz poprawia smakowitość. W skład mieszanki wchodzi: 45% życicy wielkokwiatowej, 40% wyki ozimej, 15% koniczyny inkarnatki.  

Mieszanka Gorzowska

Mieszanka nadaje się zarówno jako nawóz zielony oraz do wykorzystania jako wysokowartościowa pasza objętościowa do żywienia krów. Rośliny z zasiewu tej mieszanki można wykorzystywać do koszenia na zielonkę lub do prowadzenia ekstensywnego wypasu. Po jej likwidacji pozostałe resztki organiczne przyczyniają się do zwiększenia zawartości próchnicy w glebie. Do kompozycji tej legendarnej i bardzo znanej mieszanki wykorzystano nasiona: życicy wielokwiatowej, koniczyny inkarnatki, wyki ozimej. Zalecany termin wysiewu tej mieszanki od końca sierpnia do połowy września.

Dobrze zbilansuj dawkę pokarmową z dodatkiem roślin z międzyplonów

Przy skarmianiu zielonek międzyplonowych należy przestrzegać zasad nie przekraczania ich wagowego udziału w dziennej dawce pokarmowej, aby nie wpływać niekorzystnie na zdrowie i wydajność mleczną krów a przede wszystkim jakość mleka. Normy wykorzystania poszczególnych gatunków roślin w dawce pokarmowej przedstawiono w tabeli 5.

Zalecenia dotyczące udziału poszczególnych komponentów w dawce pokarmowej

Zielonki z międzyplonów we wczesnych fazach rozwojowych posiadają niską zawartość suchej masy i przy ich skarmianiu w dawce pokarmowej należy dodawać siano lub sianokiszonki z traw. W niektórych z tych roślin występują substancje antyżywieniowe, które decydują o stosowaniu mniejszych ilości takich komponentów w dziennej dawce dla bydła. W zależności od warunków pogodowych (mokra i zimna jesień po okresie suchego lata) w roślinach może wystąpić podwyższony poziom azotu azotanowego. Z tych względów niektóre zielonki pozyskiwane z międzyplonów nie mogą stanowić podstawowej bazy do przygotowywania dawki pokarmowej.

Zielonki z międzyplonów można traktować jako rezerwę lub uzupełnienie w bilansie paszowym gospodarstwa przeznaczonym bardziej do żywienia bydła opasowego, niż krów mlecznych. Należy pamiętać aby wprowadzając nowe komponenty paszowe z międzyplonów do dziennej dawki pokarmowej zapewnić okres dwóch tygodni przyzwyczajenia flory bakteryjnej zwierząt do nowej paszy.

Autor: dr inż. Waldemar Zielewicz, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu

Artykuł ukazał się w miesięczniku Agro Profil 6/2023