Trzy zawiadomienia do prokuratury o podejrzeniu popełnienia przestępstwa w związku z niegospodarnością i działaniami na szkodę interesu publicznego – to efekt kontroli Najwyższej Izby Kontroli (NIK) w Krajowym Ośrodku Wsparcia Rolnictwa (KOWR).

Ośrodek realizował wielomilionowe transakcje bez analiz uzasadniających celowość poszczególnych przedsięwzięć i bez zidentyfikowania potencjalnego ryzyka finansowego i prawnego. Część spółek, w których udziały i akcje miał KOWR, nie spełniła roli, dla której je nabyto lub utworzono. W związku z brakiem realizacji celów i ogromnymi stratami w działalności, trzy spółki zostały postawione w stan likwidacji.

Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa to agencja wykonawcza podlegająca Ministerstwu Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Jego misją jest wdrażanie i stosowanie instrumentów wsparcia aktywnej polityki rolnej oraz rozwoju obszarów wiejskich na rzecz polskich rolników i innych podmiotów w sektorze rolno-żywnościowym.

Na podstawie ustaw: o kształtowaniu ustroju rolnego, o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa oraz o Krajowym Ośrodku Wsparcia Rolnictwa, KOWR realizuje prawo pierwokupu oraz nabywa lub obejmuje udziały i akcje w spółkach kapitałowych posiadających nieruchomości rolne. Ma to ograniczyć obrót nieruchomościami rolnymi, zwiększyć wpływ państwa na ustrój rolny w Polsce oraz przeciwdziałać wykupowaniu gruntów w celach innych niż rolnicze. Działalność nabytych w ten sposób spółek powinna z kolei przyczynić się do realizacji polityki państwa w zakresie zadań wynikających z misji KOWR.

Najwyższa Izba Kontroli w poprzednich latach przeprowadzała kontrole doraźne nadzoru właścicielskiego KOWR nad niektórymi z ww. podmiotów (w tym ELEWARR, JAFP i KSOW Polowoc), które wykazały liczne nieprawidłowości.

Celem obecnej kontroli była odpowiedź na pytanie, czy spółki z większościowym udziałem Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa funkcjonowały prawidłowo i rzetelnie. oraz czy prawidłowy i rzetelny był nadzór właścicielski nad nimi sprawowany przez KOWR.

Kontrolę przeprowadzono z inicjatywy własnej NIK, z uwzględnieniem sugestii sejmowej Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi.

Najważniejsze ustalenia kontroli

Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa nieprawidłowo i nierzetelnie realizował zadania w zakresie nadzoru właścicielskiego nad kontrolowanymi spółkami. W wyniku kontroli NIK stwierdziła liczne nieprawidłowości zarówno w zakresie przygotowania, rzetelności i celowości objęcia lub nabycia udziałów/akcji w spółkach, jak i nadzoru właścicielskiego nad kontrolowanymi podmiotami. Wykazała też, że nie zrealizowały one założonych celów, w jakich zostały powołane:

• Rolno-Spożywcza Spółka Inwestycyjna sp. z o.o. (RSSI) – w zakresie nabycia przedsiębiorstw z branży rolno-spożywczej;
• Terminal Intermodalny Bydgoszcz – Emilianowo sp. z o.o. (TIBE) – w zakresie budowy kolejowego terminalu przeładunkowego dla produktów rolno-spożywczych;
• Jurajski Agro Fresh Park S.A. (JAFP) – w zakresie budowy hurtowego rynku rolno-spożywczego;
• Krajowa Spółka Owocowo Warzywna Polowoc sp. z o.o. (KSOW Polowoc) – w zakresie zagospodarowania towaru przejętego przez KOWR jako zastawu rejestrowego od Eskimos S.A.

Brak realizacji celów lub poniesione straty finansowe były przyczyną rozwiązania i postawienia w stan likwidacji trzech spółek, tj. RSSI, KSOW Polowoc i TIBE.

Do największych nieprawidłowości doszło w działalności Rolno-Spożywczej Spółki Inwestycyjnej

Nietrafione inwestycje i niegospodarne wydatki spółki doprowadziły do straty netto na kwotę 166,1 mln zł. Złożyły się na nią m.in. nieodzyskane należności z tytułu wykonania umów na obrót towarami rolno-spożywczymi w kwocie 126,2 mln zł i kary umowne naliczone za niewłaściwą realizację tych umów w wysokości prawie 9 mln zł. Niegospodarne wydatki na remonty i sprzątanie dzierżawionych od KOWR zakładów produkcyjnych powiększyły stratę o 14,8 mln zł, a niecelowo zawarta umowa pożyczki o kolejne 5,2 mln zł.

Zarząd RSSI nie opracował ponadto podstawowych dokumentów, tj. polityki inwestycyjnej, procedur zakupowych i polityki ładu korporacyjnego, nie zwołał Nadzwyczajnego Zgromadzenia Wspólników, co jest niezgodne z Kodeksem Spółek Handlowych i nie przedstawił Radzie Nadzorczej istotnych informacji o stanie spółki. Mimo zatrudnionego analityka zlecił podmiotom zewnętrznym analizy rynku zbóż i owoców miękkich, które nie przełożyły się potem na żadne działania, a kosztowały 334,1 tys. zł brutto.

W 2020 roku Krajowy Ośrodek Wspierania Rolnictwa utworzył celową spółkę TIBE, z kapitałem zakładowym 2 mln zł, której celem były przygotowanie i realizacja budowy kolejowo-drogowego terminalu intermodalnego w Emilianowie koło Bydgoszczy. Terminal nigdy nie powstał, przede wszystkim z powodu nierzetelnego przygotowania założeń inwestycji związanych z wykorzystaniem gruntu należącego do PKP S.A. oraz nieefektywnej współpracy wspólników w kwestii dalszego funkcjonowania spółki. Na przełomie lat 2020–2021 nastąpiła zmiana koncepcji dotyczącej powierzchni nieruchomości, na której miała być realizowana inwestycja. Zarządca toru kolejowego – PKP PLK S.A. – nie wyraził zgody na udostępnienie go na potrzeby inwestycji, co wiązało się z koniecznością uzyskania i wylesienia innego gruntu. Rozmowy dotyczące ewentualnej zamiany nieruchomości nie przyniosły jednak skutku, w związku z brakiem podstaw prawnych do jej przeprowadzenia. Ze względu na brak porozumienia wspólników w kwestii finansowania budowy terminalu, Zgromadzenie Wspólników i Zarząd nie zatwierdziły strategii działania dotyczącej inwestycji. W obliczu braku decyzji co do dalszego funkcjonowania TIBE, w tym sposobu dofinansowania spółki, została ona przez wspólników postawiona w stan likwidacji.

Spółka KSOW Polowoc została założona w celu zagospodarowania koncentratu i soku jabłkowego – towaru przejętego na własność KOWR jako zastawu rejestrowego od Eskimos S.A. Po dziesięciu miesiącach działalności, w związku z niespełnieniem celu, do którego ją powołano, została postawiona w stan likwidacji. Ponieważ nie doszło do nabycia przedmiotu zastawu przejętego przez KOWR, koszty poniesione na funkcjonowanie KSOW Polowoc w wysokości 568,8 tys. zł należy uznać za niecelowe. KOWR nie wniósł aportem przejętego towaru, a jego przerób zlecił podmiotom zewnętrznym. Wydatkował na ten cel 22,1 mln zł, co w sytuacji, gdy zadania te miały być realizowane i finansowane przez KSOW Polowoc, było działaniem niegospodarnym.

W listopadzie 2023roku KOWR objął na własność Skarbu Państwa akcje spółki KOWR Ventures o wartości 75 mln zł, chociaż nie był przygotowany do realizacji zadań w zakresie obejmowania akcji w alternatywnej spółce inwestycyjnej i nie miał do tego stosownych zasobów ludzkich. Nigdy wcześniej Ośrodek nie podejmował podobnych działań. Mimo to w regulacjach wewnętrznych nie zostały określone ani warunki, ani tryb nabywania przez Skarb Państwa akcji w takich podmiotach, nie przeprowadzono analiz uzasadniających przystąpienie do przedsięwzięcia i nie zidentyfikowano występującego w tym zakresie ryzyka.

Krajowy Ośrodek – podejmując w 2020 r. współpracę z Giełdą Papierów Wartościowych i spółką zależną GPW Ventures w sprawie utworzenia dedykowanego dla KOWR funduszu inwestycyjnego KOWR Ventures, którego inwestorem miał być KOWR – nie przeprowadził w 2023 r. identyfikacji i analizy ryzyka ekonomiczno-finansowego i prawnego. Nie wykonano ekspertyz zasadności zaangażowania przez KOWR środków finansowych w łącznej kwocie 225 mln złotych (warunkowa umowa o współpracy) na powołanie funduszu na poprawę konkurencyjności i innowacyjności gospodarki rolnej i rolno-spożywczej. Zaangażowanie przez KOWR publicznych pieniędzy w wysokości 75 mln zł na zakup akcji alternatywnego funduszu inwestycyjnego, którego działalność z zasady zakłada możliwość utraty całości lub części środków, było w ocenie NIK działaniem niecelowym.

Opis grafiki

• KOWR skorzystał z prawa pierwokupu 100% udziałów spółki Vitra Trade, niemającej potencjału do poprawy struktury obszarowej gospodarstw rolnych, co było działaniem niecelowym. Vitra Trade posiadała zaniedbane, zakrzaczone i porośnięte samosiejkami nieruchomości rolne o powierzchni 104 ha, rozproszone po kilku województwach. W chwili zakupu Ośrodek dysponował informacjami o złej sytuacji ekonomicznej spółki, która nie prowadziła działalności od 2014 r., a jej obciążenia hipoteczne wynosiły 973,5 tys. zł. Likwidator spółki powołany przez KOWR potwierdził ponadto jej dług w wysokości 7,2 mln zł, a działania Ośrodka mające na celu sprzedaż udziałów lub ogłoszenie przez spółkę upadłości nie przyniosły skutku.

W latach 2020–2023 łączny wynik finansowy wszystkich spółek z większościowym udziałem KOWR w kapitale zakładowym uległ pogorszeniu. W 2020 r. strata netto nadzorowanych spółek łącznie wyniosła 1,6 mln zł, natomiast według danych na koniec 2023 r. wzrosła ponad stukrotnie do wartości 167,9 mln zł. Było to spowodowane m. in. nieprawidłowościami w funkcjonowaniu polegającymi na zawieraniu niekorzystnych umów handlowych przez RSSI, nieprowadzeniem działalności operacyjnej przez TIBE, sytuacją na rynku i cenami skupu w przypadku spółki Widawa. Warto zaznaczyć, że pomimo ujemnego wyniku finansowego, nie stwierdzono nieprawidłowości w prowadzeniu przez spółki TIBE i Widawa gospodarki finansowej i majątkowej.

Trzy zawiadomienia do prokuratury o podejrzeniu popełnienia przestępstw przez KOWR

W wyniku przeprowadzonych kontroli NIK skierowała trzy zawiadomienia do prokuratury o podejrzeniu popełnienia przestępstw przez Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa i zarząd spółki RSSI, dotyczące:

• działania KOWR na szkodę interesu publicznego wobec niedopełnienia obowiązku powołania rady nadzorczej w spółce RSSI, co skutkowało funkcjonowaniem zarządu RRSI bez nadzoru (art. 231 kk);
• działania KOWR na szkodę interesu publicznego w związku z powołaniem spółki TIBE w uwarunkowaniach niedopełnienia obowiązków stosowania się do zasad gospodarki finansowej (art. 231 kk);
• niegospodarności zarządu RRSI przy zawieraniu umów handlowych (art. 296 kk).

Wnioski

do Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi o:

• dokonanie analizy zasadności funkcjonowania przepisów umożliwiających nabywanie przez KOWR udziałów lub akcji w spółkach prawa handlowego, tj. ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa i ustawy o Krajowym Ośrodku Wsparcia Rolnictwa. Pozwoli to na ocenę rzeczywistej efektywności realizacji przez KOWR zadań wynikających z polityki państwa, w szczególności w zakresie wdrażania i stosowania instrumentów wsparcia rolnictwa, aktywnej polityki rolnej oraz rozwoju obszarów wiejskich;
• zwiększenie nadzoru nad Krajowym Ośrodkiem Wsparcia Rolnictwa w zakresie realizacji przez KOWR zadań dotyczących nabywania i wykonywania praw z udziałów i akcji na podstawie przepisów ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa i ustawy o KOWR.

do Dyrektora Generalnego Krajowego Ośrodka Wsparcia Rolnictwa o:

• dokonanie analizy zaangażowania kapitałowego w spółkach, w których udziały i akcje objęto lub nabyto w ramach realizacji ustawy o kształtowaniu ustroju rolnego, ustawy o gospodarowaniu nieruchomościami rolnymi Skarbu Państwa i ustawy o Krajowym Ośrodku Wsparcia Rolnictwa. Dokonując analizy, należy mieć na uwadze efekty realizacji przez te spółki zadań oraz ryzyko utraty przez nie całości lub części środków;
• opracowanie strategii określającej m. in. metody zarządzania ryzykiem w procesie objęcia lub nabycia udziałów i akcji spółek z większościowym udziałem KOWR, w celu określenia sposobu efektywnego wykorzystania potencjału tych spółek dla rozwoju polskiego rolnictwa i branży rolno-spożywczej oraz bezpieczeństwa żywnościowego kraju;
• zwiększenie nadzoru właścicielskiego w celu bieżącego monitorowania procesu zarządzania spółkami, w szczególności w zakresie wykonywania przysługujących Krajowemu Ośrodkowi Wsparcia Rolnictwa praw z udziałów i akcji.

do zarządów spółek z większościowym udziałem KOWR o:

• podjęcie skutecznych działań w celu poprawy wyniku finansowego i wykorzystania potencjału spółki dla wsparcia rolnictwa i sektora rolno-spożywczego.

Źródło: NIK