Odchwaszczanie rzepaku ozimego w dobie zmian klimatycznych – przed wschodami i po nich

Ze wszystkich roślin uprawnych to rzepak ozimy ma najdłuższy okres wegetacji, dlatego też jest on szczególnie narażony na zachwaszczenie. Z tego powodu utrzymanie plantacji wolnej od konkurencji ze strony chwastów, od siewu aż do zbioru, jest dużym wyzwaniem i w dużej mierze zależy od przebiegu pogody.

dr inż. Tomasz R. Sekutowski, IUNG-PIB we Wrocławiu

Zbiorowiska pól uprawnych stanowią szczególną grupę agroekosystemów, które powstały pod wpływem działalności człowieka. Wytworzona w ten sposób agrofitocenoza przyczynia się do zaistnienia korzystniejszych warunków rozwojowych dla rośliny uprawnej, ale również i dla chwastów. Z rolniczego punktu widzenia chwasty są to rośliny, które stanowią element niepożądany ze względu na posiadanie silnego oddziaływania konkurencyjnego względem rośliny uprawnej. Mogą to być gatunki dziko rosnące (np. miotła zbożowa, perz właściwy, chaber bławatek, mak polny, bylica pospolita, bodziszek drobny, stulicha psia, fiołek polny), zdziczałe gatunki uprawne (np. owies szorstki, gorczyca sarepska, gorczyca polna, ślaz zaniedbany), a nawet obce gatunki uprawne (np. samosiewy zbóż).

Szkodliwość chwastów wiąże się przede wszystkim z ich negatywnym oddziaływaniem na wzrost i rozwój rośliny uprawnej, co w konsekwencji prowadzi do obniżenia wysokości i jakości plonu. Oddziaływanie to jest najczęściej wynikiem współzawodnictwa (konkurencji), a nierzadko wiąże się z oddziaływaniem biochemicznym (zjawisko allelopatii).

Na pełną charakterystykę zachwaszczenia plantacji składają się głównie dwa czynniki: zbiorowisko chwastów występujące co roku w łanie rzepaku ozimego oraz nasiona chwastów tworzące rezerwuar tych gatunków w glebie. To właśnie glebowy bank nasion zapewnia ciągłość występowania poszczególnych gatunków chwastów na danym polu, pomimo stosowania przez plantatora zabiegów agrotechnicznych mających na celu ich ograniczenie.

Nasiona chwastów stanowią najlepszą formę przystosowawczą w procesie przetrwania i rozprzestrzeniania własnego gatunku. Praktycznie większa część nasion chwastów po opuszczeniu rośliny matecznej trafia na powierzchnię gleby, a następnie dzięki różnym czynnikom zewnętrznym (zwierzęta, owady, działalność człowieka itp.) jest przemieszczana w głąb profilu glebowego. Dlatego zasadne wydaje się użycie stwierdzenia, że podstawowym źródłem zachwaszczenia plantacji rzepaku ozimego są nasiona znajdujące się w glebie.

Zmieniający się klimat stał się już faktem. Przewiduje się, że w ciągu najbliższych 30 lat średnia temperatura powietrza wzrośnie o 2,5°C, co będzie skutkowało wydłużeniem okresu wegetacyjnego o kolejne 5–7 dni. Taki stan rzeczy wpłynie nie tylko na zmianę terminu siewów roślin uprawnych, ale również spowoduje przesuniecie pozostałych prac gospodarskich i agrotechnicznych. Prawdopodobnie terminy siewu rzepaku mogą być wydłużone o kolejne 2–3 tygodnie. Ponadto występujące coraz częściej łagodne zimy, z krótko zalegającą okrywą śnieżną lub brak okresu zimowego ze stosunkowo wysoką średniodobową temperaturą (jak to miało miejsce na większości terytorium naszego kraju w sezonie wegetacyjnym 2019/2020), mogą zwiększyć presję ze strony gatunków chwastów zimujących, tj. miotły zbożowej, perzu właściwego, przytulii czepnej, maruny bezwonnej, rumianu polnego, chabra bławatka, maku polnego, jasnoty purpurowej, bodziszka drobnego, iglicy pospolitej, fiołka polnego, stulichy psiej, tasznika pospolitego czy tobołków polnych. Wschodzące wraz z rzepakiem chwasty bardzo rzadko wymarzają zimą, a nawet bardzo szybko rozwijają się przy niekorzystnej pogodzie, podczas gdy wegetacja samego rzepaku najczęściej bardzo mocno spowalnia. Prowadzi to do niekorzystnej dla rośliny uprawnej konkurencji o składniki pokarmowe i wodę, co bardzo często doprowadza do osiągnięcia zaawansowanych faz rozwojowych przez chwasty, a przez to do zmniejszenia skuteczności działania zabiegów wykonywanych w okresie tzw. późnego odchwaszczania.

Najbardziej skutecznym sposobem zwalczania uciążliwych i licznie występujących chwastów w rzepaku ozimym w jesienią jest zastosowanie odpowiednio dobranych herbicydów. Zdecydowana większość herbicydów uważana za bardzo skuteczne, eliminują bowiem poszczególne gatunki chwastów w warunkach polowych na poziomie 98%. Tylko tak wysoka skuteczność działania daje pewność na ograniczenie zachwaszczenia łanu oraz na efektywne zubożenie glebowego banku nasion.

Prawidłowe i dobrze przeprowadzone zabiegi herbicydowe na plantacji rzepaku można podzielić na:

zabiegi doglebowe – wśród nich wyróżnia się zabiegi doglebowe przedsiewne oraz zabiegi stosowane bezpośrednio po siewie rzepaku ozimego, które najczęściej wykonywane są do 3 dni po siewie (BBCH 00–03), chociaż niektóre z nich można przeprowadzić na krótko przed wschodami rośliny uprawnej, tj. do 7–9 dni (BBCH 07–09);

zabiegi nalistne, czyli od fazy liścieni do fazy 8–9 liści właściwych, a nawet do początku rozwoju pędów bocznych (dotyczy to głównie graminicydów).

Po odpowiednim doprawieniu pola, ale przed siewem rzepaku ozimego, plantator ma do dyspozycji napropamid – substancję czynną, która zawarta jest w składzie kilku herbicydów, tj. Baristo 500 SC, Colzamid, Devrinol 450 SC, Inventor 500 SC i Wicher 500 SC. Napropamid może być aktywowany przy minimalnej zawartości wilgoci w glebie. Warunkiem jednak jego skutecznego działania jest wymieszanie go z glebą na głębokość ok. 3 cm. Niezastosowanie się do tego zalecenia spowoduje, że napropamid bardzo szybko się rozłoży (ulegnie reakcji fotochemicznej), przez co jego działanie chwastobójcze w odniesieniu do kiełkujących nasion chwastów będzie znikome. Ponadto zaletą tej substancji czynnej jest to, że eliminuje ona nie tylko chwasty wschodzące jesienią (tzw. zimujące), ale również chwasty wschodzące wiosną, po wystąpieniu sprzyjających warunków wilgotnościowych.

Na pierwszym miejscu, oczywiście, znajduje się chlomazon (np. Angelus 360 CS, Boa 360 CS, Brasiherb 480 EC, Chlomazon 480 EC, Clematis 480 EC, Climb, Clomate 360 CS, Clomaz 36 SC, Comandor 480 EC, Command 480 EC, Efector 360 CS, Evea 360 CS, Hadar 360 CS, Kalif 480 EC, Kilof 480 EC, Koncept 360 CS, Libeccio 360 CS, Marqis 360 CS, Prize, Reactor 480 EC, Szabla 480 EC, Szpada 480 EC, Upstage). Chlomazon działa na chwasty głównie w okresie od momentu ich kiełkowania do fazy pierwszych liści. Po wniknięciu do kiełkujących nasion chwastów zakłóca ich proces kiełkowania (brak wschodów), a w późniejszej fazie powoduje przebarwienia (wybielenie) liścieni lub pierwszej pary liści, które po krótkim czasie zasychają i zamierają. Niestety, chlomazon może powodować bielenie również wrażliwych odmian roślin rzepaku, jednak jest to efekt przejściowy i nie wpływa negatywnie na same rośliny rzepaku, które bardzo szybko się regenerują.

Kolejną, nie mniej popularną substancją czynną wśród plantatorów rzepaku jest metazachlor (np. Butisan 500 SC, Dakota 500 SC, Naspar 500 SC, Parsan 500 SC, Rapsan 500 SC, Rexxan SC), który pobierany jest głównie przez korzenie i hypokotyl wrażliwych gatunków chwastów. Jego działanie polega na blokadzie syntezy białek i podziału komórek, co objawia się brakiem kiełkowania tychże chwastów.

Następną substancją czynną jest dimetachlor (np. Teridox 500 SC), który pobierany jest głównie przez pędy kiełkujących nasion chwastów, jak również – w mniejszym stopniu – przez ich korzenie.

Jedną z „najmłodszych” substancji czynnych na rynku jest petoksamid (np. Conan 600 EC, Koban 600 EC), który pobierany jest głównie przez siewki kiełkujących nasion chwastów, powodując zahamowanie ich wzrostu i rozwoju. Chwasty jednoliścienne są niszczone najskuteczniej w czasie wschodów, natomiast chwasty dwuliścienne od fazy kiełkowania do fazy 5 liści właściwych.

Chinomerak i dimetenamid-P (np. Butisan Pro) to bardzo ciekawa kombinacja związków, ponieważ terminy ich stosowania są wydłużone w czasie, gdyż można je stosować od momentu kilku dni po siewie aż do fazy nawet 8 liści właściwych rzepaku ozimego. Substancje te pobierane są głównie przez korzenie i liście chwastów dwuliściennych. Ich działanie polega na zahamowaniu procesu kiełkowania nasion chwastów oraz w późniejszej fazie na ograniczenie wzrostu i rozwoju siewek, co prowadzi do stopniowego ich zamierania. Stosuje się je przed wschodami chwastów lub po ich wschodach, ale do fazy 2 liści właściwych chwastów.

Niewątpliwą zaletą stosowania mieszanin różnych substancji czynnych (czy to zbiornikowych, czy gotowych – fabrycznych) jest możliwość uzyskania zwiększonej skuteczności działania w odniesieniu do różnych gatunków chwastów oraz poszerzenia spektrum ich działania.

Mieszaniny możemy sporządzać sami. Są to tzw. mieszanki zbiornikowe składające się z dwóch czy trzech herbicydów. Przykładowe mieszaniny to: Command 360 CS + Devrinol 450 SC (chlomazon + napropamid), Teridox 500 EC + Kilof 480 EC (dimetachlor + chlomazon), Kliner 600 EC + Reactor 360 CS (petoksamid + chlomazon), Chlomazon 480 EC + Znachor 500 SC (chlomazon + metazachlor) czy Baristo 500 SC + Efector 360 CS + Metax 500 SC (napropamid + chlomazon + metazachlor).

Najłatwiejsze w aplikacji są gotowe mieszaniny różnych substancji czynnych, znajdujących się w jednym herbicydzie, które mogą składać się z dwóch lub trzech substancji czynnych. Przykładem takich mieszanin są: Altiplano Dam, Colzamid Top, Command Top 375 CS, Devrinol Top 375 CS (chlomazon + napropamid); Pronap Extra 430 EC, Brasan 540 EC (dimetachlor + chlomazon); Nero 424 EC (chlomazon + petoksamid); Butisan Star 416 SC, Impresco 416 SC, Permuson 416 SC, Sultan Top 500 SC, Tazachmer 500 SC (metazachlor + chinomerak); Butisan Duo 400 EC, Springbok (metazachlor + dimetenamid-P); Kalif Mega 283 SE, Kalif Mega 283 ZC, Nimbus 283 SE (chlomazon + metazachlor), Butisan Mix, Butisan Pro (chinomerak + dimetenamid-P); Colzor Trio 405 EC, Colzor Syn Tech (dimetachlor + chlomazon + napropamid); Butisan Star Max 500 SE, Butisan Avant, Nimbus Gold (metazachlor + chinomerak + dimetenamid-P).

Niewątpliwą zaletą stosowania zabiegów nalistnych jest możliwość bardziej precyzyjnego dobrania herbicydów i ich dawek do występujących na danym polu gatunków chwastów w momencie, gdy wytworzyły one już 2–3 liście i ich identyfikacja nie stanowi już dla plantatora większego problemu. Na chwasty dwuliścienne i niektóre jednoliścienne można zastosować następujące substancje czynne herbicydów:

Dimetachlor (np. Teridox 500 EC) – można stosować zaraz po wschodach (faza liścieni) rzepaku ozimego aż do momentu osiągnięcia 4 liści właściwych. Natomiast chwasty najskuteczniej zwalczane są w fazie kiełkowania do fazy dobrze wykształconych liścieni. Uwaga: dimetachloru nie stosować częściej niż co 3 lata na tym samym polu, w dawkach nieprzekraczających łącznie 1,0 kg substancji czynnych na 1 ha!

Metazachlor (np. Bantux 500, Butisan 400 SC, Butisan S, Dakota 500 SC, Fuego 500 SC, Macho 500 SC, Metax 500 SC, Metaz 500 SC, Naspar Solo 500, Parsan 500 SC, Rapsan Solo 500 SC, Znachor 500 SC) – można stosować zaraz po wschodach (faza liścieni) rzepaku ozimego aż do momentu osiągnięcia 4–6/8 liści właściwych. Natomiast chwasty najskuteczniej zwalczane są w fazie liścieni do fazy 2 liści właściwych.

Propyzamid (np. Barclay Propyz SC, Kerb 400 SC, Kerb 50 WP, PPZ-400 SC, Prince 400 SC, Prince Duo 400 SC, Propyzaflash SC, TurboPropyz SC) – można stosować zaraz po osiągnięciu przez rzepak ozimy fazy 4 liści do momentu osiągnięcia 6 liści właściwych. Natomiast chwasty najskuteczniej zwalczane są w fazie wschodów i liścieni oraz w fazie 2 liści właściwych.

Metazachlor + chinomerak (np. Butisan Star 416 SC, Butisan Top, Impesco 416 SC, Permuson 416 SC, Rapsan Plus, Rapsan Turbo, Tazachmer 500 SC) – można stosować po wschodach (faza 2 liści) rzepaku ozimego aż do momentu osiągnięcia 4–8 liści właściwych. Natomiast chwasty najskuteczniej zwalczane są w fazie liścieni do fazy 2 liści właściwych.

Metazachlor + dimetenamid (np. Butisan Duo 400 SC, Sprinbok Duo, Sprinbok) – można stosować po wschodach (faza 2 liści) rzepaku ozimego aż do momentu osiągnięcia 8 liści właściwych. Natomiast chwasty najskuteczniej zwalczane są w fazie liścieni do fazy 2 liści właściwych.

Dimetenamid + chinomerak (np. Butisan Mix, Butisan Pro, Solanis, Sotter) – można stosować zaraz po wschodach (faza liścieni) rzepaku ozimego aż do momentu osiągnięcia 8 liści właściwych. Natomiast chwasty najskuteczniej zwalczane są w fazie liścieni do fazy 2 liści właściwych.

Metazachlor + dimetenamid + chinomerak (np. Butisan Avant, Butisan Star Max 500 SE) – można stosować po wschodach (faza 2 liści) rzepaku ozimego aż do momentu osiągnięcia 7 liści właściwych. Natomiast chwasty najskuteczniej zwalczane są w fazie liścieni do fazy 2 liści właściwych.

Metazachlor + pikloram + aminopyralid (np. Kliper, Spark) – można stosować po wschodach (faza 1 liścia) rzepaku ozimego do momentu osiągnięcia 3 liści właściwych. Natomiast chwasty najskuteczniej zwalczane są w fazie liścieni do fazy 2 liści właściwych.

Halauksyfen metylu (Arylex™) + metazachlor + aminopyralid + pikloram (np. Belkar + Kliper) – można stosować w fazie 2–4 liści właściwych. Natomiast chwasty najskuteczniej zwalczane są w fazie liścieni do fazy 2–6 liści właściwych.

Oddzielną grupę chwastów na plantacji rzepaku ozimego stanowią gatunki jednoliścienne, głównie samosiewy zbóż oraz chwasty, tj. perz właściwy, miotła zbożowa, wyczyniec polny czy wiechlina roczna. Paradoksalnie jest to grupa chwastów, którą plantator wyeliminuje z pola bardzo łatwo i skutecznie za pomocą grupy herbicydów zwanej graminicydami. Substancje czynne graminicydów zalecane do odchwaszczania rzepaku ozimego, które mogą zostać zastosowane jesienią, to:

propachizafop (np. Agaton 100 EC, Agenor 100 EC, Agil-S 100 EC, Aria 100 EC, Bosiak 100 EC, Profop 100 EC, Vima-Propachizafop, Zetrola 100 EC);

fluazyfop-P butylu (np. Akapit 125 EC, Balatella Forte 150 EC, Esorio 150 EC, Flutax 150 EC, Fortune, Foster Forte 150 EC, Frequent, Fusilade Forte 150 EC, Privium 125 EC, Rento 150 EC, Tapani 150 EC, Trivko);

chizalofop-P etylu (np. Achiba 05 EC, Agard 100 EC, Buster 100 EC, Darium, Demetris 100 EC, Digator 100 EC, Elegant 05 EC, Graminis 05 EC, Grasser 100 EC, Investo 100 EC, Jenot 100 EC, Labrador 05 EC, Labrador Pro, Lampart 05 EC, Leopard Extra 05 EC, Maceta 50, Pantera 040 EC, Pilot 10 EC, Quick 05 EC, Superb 100 EC, Superic 100 EC, Supero 05 EC, Szogun 10 EC, Targa 10 EC, Targa Max 10 EC, Targa Super 05 EC, Taurus 05 EC, Trepach, Wizjer 50 EC);

chizalofop-P tefurylu (np. Bagira 040 EC, Panarex 040 EC, Pantera 040 EC, Rango 040 EC);

kletodym (np. Cegorian Extra 120 EC, Centurion Plus 120 EC, GramiGuard, Select Super 120 EC, V-Dim 240 EC, VextaDim 240 EC);

cykloksydym (np. Focus Ultra 100 EC). Minimalne zalecane dawki graminicydów wskazane są do zwalczania gatunków jednoliściennych rocznych (w tym samosiewów zbóż), natomiast maksymalne zalecane dawki stosuje się jedynie do ograniczania gatunków wieloletnich, tj. perzu właściwego czy wiechliny rocznej